Celiakia – kiedy się objawia?

Czy celiakia objawia się tylko w dzieciństwie? Niekoniecznie – pierwsze symptomy tej choroby mogą wystąpić w każdym wieku. Sprawdź, jakie są najczęstsze objawy i kiedy warto zgłosić się do lekarza.

Jeśli u Ciebie lub Twoich bliskich wystąpił objawy celiakii,
umów wizytę do naszego Gastrologa w Centrum Medycznym BetaMed
☎ 32 420 29 00 .

Czym jest celiakia?

Celiakia to przewlekła autoimmunologiczna choroba o podłożu genetycznym, trwająca całe życie. Charakteryzuje się nieprawidłową reakcją układu odpornościowego na spożycie glutenu – białka zapasowego obecnego w zbożach takich jak pszenica, żyto i jęczmień. Kontakt z glutenem wywołuje reakcję immunologiczną skierowaną przeciwko tkankom organizmu, w szczególności błonie śluzowej jelita cienkiego. Skutkiem tego jest stan zapalny, który prowadzi do uszkodzenia błony śluzowej i zaniku kosmków jelitowych. Kosmki te, odpowiadające za zwiększanie powierzchni jelita i wchłanianie składników odżywczych, ulegają stopniowej degeneracji, co skutkuje zaburzeniami wchłaniania i licznymi objawami ogólnoustrojowymi. Inaczej nazywana również nietolerancją glutenu, glutenozależną chorobą trzewną lub nadwrażliwością na gluten.

Kiedy mogą się pojawić objawy celiakii?

Nietolerancja glutenu, czyli celiakia, może ujawnić się w każdym wieku. Czynniki wyzwalające jej rozwój to m.in. zakażenia żołądkowo-jelitowe, stosowanie niektórych leków czy przebyte operacje. Ryzyko wystąpienia celiakii jest znacząco wyższe u osób mających krewnych pierwszego stopnia z tą chorobą, a także u osób cierpiących na cukrzycę typu 1 lub inne choroby autoimmunologiczne, takie jak choroby tarczycy. W przypadku bliźniąt jednojajowych, jeśli jedno z nich ma zdiagnozowaną celiakię, ryzyko zachorowania u drugiego wynosi aż 70%, podczas gdy u bliźniąt dwujajowych ryzyko to wynosi 5%. Ponadto zwiększoną podatność na celiakię obserwuje się u osób z zespołem Downa, Turnera, Williamsa, a także u pacjentów z nefropatią IgA i niedoborem IgA.

Częstość występowania celiakii

Celiakia to schorzenie, które dotyka co najmniej 1% Polaków. Najczęściej ujawnia się w dzieciństwie lub między 30. a 50. rokiem życia. Częściej chorują kobiety, jednak wiele z nich nie jest świadomych swojej choroby. Dlatego badania w kierunku celiakii są tak ważne, zwłaszcza w przypadku występowania objawów lub czynników ryzyka.

Rodzaje celiakii i jej objawy

Objawy występują nagle ze znacznym nasileniem lub mogą narastać stopniowo. Przy celiakii możemy wyróżnić cztery rodzaje tej choroby: celiakia klasyczna, celiakia nietypowa, celiakia niema i celiakia latentna.

Celiakia klasyczna

Przy tym rodzaju celiakii charakterystyczne objawy to:

przewlekła biegunka tłuszczowa lub wodnista
utrata masy ciała u dorosłych lub brak przyrostu masy ciała u dzieci
bóle brzucha
wzdęcia i zwiększenie obwodu brzucha
zaburzenia rozwoju fizycznego (głównie wzrostu) u dzieci
różne objawy związane z zaburzeniami wchłaniania mikroelementów, makroelementów oraz witamin
nawracające afty jamy ustnej
cofanie treści żołądkowej do przełyku (zgaga)
wymioty
rzadko, ale występuje także zaparcie

Ten rodzaj celiakii najczęściej występuje u dzieci, kobiet w ciąży oraz osób starszych. U dzieci objawy celiakii zwykle pojawiają się w ciągu kilku tygodni lub miesięcy od wprowadzenia do diety produktów zawierających gluten, takich jak mąka czy kaszki. Czas wystąpienia objawów może się różnić w zależności od indywidualnej wrażliwości i ilości spożywanego glutenu.

Celiakia nietypowa

Typ ten powoduje w szczególności objawy świadczące o zaburzeniach wchłaniania jelitowego, są to:

zaburzenia układu krwiotwórczego (np. niedokrwistość z niedoboru żelaza)
zmiany skórne i błon śluzowych (np. nawracające afty, zapalenia błony śluzowej jamy ustnej)
zaburzenia związane z nieprawidłowym wchłanianiem wapnia (np. osteoporoza, bóle kostno-stawowe)
zaburzenia ruchomości stawów (zapalenie stawów)
zaburzenia neurologiczne i psychiatryczne (np. padaczka, depresja, migrena)
zaburzenia układu rozrodczego (np. skłonność do poronień, idiopatyczna niepłodność męska i żeńska) – występują u około 20% pacjentów z celiakią
zaburzenia czynności wątroby (np. pierwotna marskość wątroby, stłuszczenie wątroby)

Celiakia nietypowa charakteryzuje się niewielkimi objawami jelitowymi lub ich brakiem, pomimo obecności typowego dla choroby zaniku kosmków jelitowych błony śluzowej jelita cienkiego. Ten typ celiakii występuje około siedem razy częściej niż klasyczna postać choroby. Nasilenie objawów lub ujawnienie się celiakii mogą być wywołane przez czynniki zewnętrzne, takie jak infekcje wirusowe lub bakteryjne, przebyta operacja (np. uraz tkanek miękkich) czy ciąża.

Celiakia niema

To forma celiakii, w której choroba rozwija się bez widocznych objawów, takich jak bóle brzucha czy biegunki. Mimo braku dolegliwości, w jelicie cienkim dochodzi do uszkodzenia jego wyściółki (zaniku kosmków jelitowych), co może prowadzić do problemów ze wchłanianiem składników odżywczych. U osób z tą postacią choroby w badaniach krwi często wykrywa się charakterystyczne przeciwciała, takie jak przeciwciała przeciwko enzymowi transglutaminazie tkankowej lub endomyzjum. Dlatego diagnoza wymaga specjalistycznych badań, nawet jeśli pacjent nie zauważa żadnych objawów.

Celiakia latentna

To ukryta forma celiakii, w której jelito cienkie nie wykazuje uszkodzeń (kosmki jelitowe są prawidłowe), ale w badaniach krwi obecne są charakterystyczne przeciwciała, świadczące o ryzyku choroby. Osoby z tą postacią celiakii nie mają objawów lub są one łagodne, jednak mogą w przyszłości rozwinąć pełnoobjawową celiakię z uszkodzeniem jelit. Dlatego wymagają regularnej obserwacji i kontroli lekarskiej.

Jak wygląda rozpoznanie celiakii?

Celiakii nie można rozpoznać wyłącznie na podstawie badania podmiotowego (wywiadu z pacjentem) ani przedmiotowego (badania fizykalnego). Na ich podstawie lekarz może jedynie podejrzewać celiakię i skierować pacjenta na dalszą diagnostykę. Potwierdzenie diagnozy wymaga przeprowadzenia badań laboratoryjnych, biopsji błony śluzowej jelita cienkiego, a w niektórych przypadkach również badań genetycznych.

Badania laboratoryjne

W diagnostyce celiakii wykonuje się oznaczenia poziomu swoistych przeciwciał we krwi, takich jak przeciwciała przeciw endomyzjum mięśni gładkich (EmA), przeciw transglutaminazie tkankowej typu 2 (tTG) oraz przeciw deamidowanym peptydom gliadyny (DGP). Badania te należy przeprowadzać u pacjentów, których dieta zawiera gluten, ponieważ eliminacja glutenu może sprawić, że wyniki będą niewiarygodne.

Jeśli choć jeden z wyników testów na obecność przeciwciał będzie dodatni, stanowi to wskazanie do wykonania biopsji błony śluzowej jelita cienkiego w celu potwierdzenia diagnozy. Warto jednak pamiętać, że wynik negatywny nie zawsze wyklucza celiakię, zwłaszcza u pacjentów wykazujących objawy kliniczne sugerujące tę chorobę.

Biopsja błony śluzowej jelita cienkiego

Biopsję jelita cienkiego wykonuje się podczas badania endoskopowego, czyli gastroskopii. Materiał pobierany jest za pomocą specjalnych kleszczyków, a uzyskany fragment tkanki wysyła się do badania histopatologicznego w celu oceny mikroskopowej. U małych dzieci badanie endoskopowe przeprowadza się w znieczuleniu ogólnym, aby zapewnić komfort i bezpieczeństwo pacjenta.

Badania genetyczne

W niektórych przypadkach, gdy wyniki badań diagnostycznych są niejednoznaczne, wykonuje się badania genetyczne. Wykrycie u pacjenta antygenów HLA-DQ2 lub HLA-DQ8 potwierdza predyspozycję genetyczną do celiakii. Natomiast brak tych antygenów praktycznie wyklucza możliwość rozpoznania tej choroby.

Jak wygląda leczenie chorych na celiakię?

Leczenie celiakii polega na stosowaniu diety bezglutenowej. Dzięki jej zastosowaniu u pacjentów zazwyczaj mijają objawy choroby. Nieleczona celiakia może prowadzić do stałego stanu zapalnego w organizmie pacjenta i pogłębiania się objawów choroby. Wyeliminowanie glutenu z diety chorego daje szybką poprawę organizmu, bo zaledwie w ciągu 2 tygodni.

Celiakia i dieta bezglutenowa

Dla osób z celiakią przeznaczona jest dieta bezglutenowa. W diecie bezglutenowej całkowicie zabronione są produkty zawierające pszenicę, żyto i jęczmień oraz wszelkie wyroby, które mają ich dodatek. Dozwolone są natomiast produkty naturalnie bezglutenowe, a także te przetworzone, w których zawartość glutenu nie przekracza 20 ppm (miligramów na kilogram) i które zostały oznaczone jako bezglutenowe, np. za pomocą symbolu Przekreślonego Kłosa.

Inne produkty, które są zabronione w diecie bezglutenowej to:

owies
pieczywo wypiekane z mąk zawierających gluten
zwykłe makarony
kasza jęczmienna i manna
pęczak i płatki owsiane
ciasta, herbatniki i słodycze zawierające gluten

Oprócz stosowania diety, u niektórych pacjentów może wystąpić konieczność wprowadzenia suplementacji żelaza, kwasu foliowego, witaminy B12 oraz wapnia.

Wszyscy pacjenci z celiakią powinni regularnie — w zależności od stanu zdrowia — co 6–12 miesięcy przeprowadzać ocenę sposobu żywienia i stanu odżywiania, a także monitorować obecność przeciwciał.

Jakie są produkty bezglutenowe?

Do produktów bezglutenowych zaliczają się m.in.:

kukurydza wraz ze skrobią kukurydzianą
ryż (biały i brązowy), płatki ryżowe, skrobia ryżowa
ziemniaki i skrobia ziemniaczana
soja, soczewica, groch, fasola
kasza jaglana z prosa i proso
gryka i kasza gryczana
amarantus (ziarno, które można wykorzystywać jako składnik np. do smoothie)
sorgo (wykorzystywane do wypiekania pieczywa bez glutenu)
tapioka i skrobia z tapioki
maniok
orzechy
nieprzetworzone mięso i ryby
jaja
owoce i warzywa (świeże, mrożone, konserwowane bez dodatków)
mleko (świeże, w kartonie i proszku), kefir, maślanka, jogurt naturalny, nieprzetworzony ser biały i żółty, śmietana
masło, smalec, margaryna, olej roślinny, oliwa z oliwek
cukier, dżemy, miód, landrynki, kisiele i budynie domowe z mąki ziemniaczanej, ciasta i ciastka
herbata, kawa, soki owocowe, wody mineralne, kompoty, napary z ziół, czyste alkohole (piwo nie zalicza się do tego grona)
sól, pieprz, zioła, ocet winny i jabłkowy, bezglutenowy sos sojowy
bezglutenowy proszek do pieczenia, soda spożywcza

Program dla osób chorujących na celiakię

W Polsce coraz więcej osób choruje na celiakię. Aby móc funkcjonować w codziennym życiu, wielu z nich potrzebuje zjeść poza domem, jednak często napotykają trudności — brakuje miejsc, w których mogliby bezpiecznie zjeść posiłek bezglutenowy. W odpowiedzi na tę potrzebę powstał program „Menu Bez Glutenu”.

„Menu Bez Glutenu” to ogólnopolski program informacyjno-edukacyjny, realizowany przez Polskie Stowarzyszenie Osób z Celiakią i na Diecie Bezglutenowej. Jego celem jest stworzenie bazy restauracji i kawiarni, które oferują posiłki bezglutenowe, oraz certyfikowanie lokali przyjaznych osobom na diecie bezglutenowej.

Jakie mogą wystąpić powikłania celiakii?

Powikłania celiakii mogą dotyczyć różnych układów w organizmie:

ze strony przewodu pokarmowego:
- rak gardła, przełyku lub jelita cienkiego
- chłoniak jelita cienkiego
- celiakia oporna na leczenie – najczęściej powodem jest wrzodziejące zapalenie jelita cienkiego lub chłoniak jelita
ze strony układu krwiotwórczego:
- chłoniak nieziarniczy
- powiększenie śledziony
ze strony układu rozrodczego i moczowego:
- niepłodność
- poronienia nawykowe
- poród przedwczesny
- przedwczesna menopauza
ze strony układu kostno-stawowego:
- osteoporoza
- patologiczne złamania

U dzieci, które chorują na celiakię i u osób, które nieprzestrzegają diety dochodzi do niedożywienia i niedostatcznego rozwoju fizycznego. Z kolei u dzieci w okresie intesywnego rozwoju układu nerwowego, może dojść do trwałego upośledzenia umysłowego.

Czy jest szansa na całkowite wyleczenie celiakii?

Niestety, celiakia jest chorobą nieuleczalną. Pacjent musi zaakceptować ten stan i nauczyć się z nim żyć — w dłuższej perspektywie staje się to po prostu częścią codziennego życia. Jak już wspomniano, jedynym sposobem na uniknięcie objawów chorobowych jest przestrzeganie ścisłej diety bezglutenowej.